QUYỀN MỜI LUẬT SƯ VÀ QUYỀN THĂM GẶP BỊ CAN TRONG GIAI ĐOẠN TẠM GIAM: CƠ SỞ PHÁP LÝ, TRÌNH TỰ THỰC HIỆN VÀ NHỮNG VƯỚNG MẮC THỰC TIỄN

QUYỀN MỜI LUẬT SƯ VÀ QUYỀN THĂM GẶP BỊ CAN TRONG GIAI ĐOẠN TẠM GIAM: CƠ SỞ PHÁP LÝ, TRÌNH TỰ THỰC HIỆN VÀ NHỮNG VƯỚNG MẮC THỰC TIỄN

Pháp luật Việt Nam, đặc biệt là Hiến pháp 2013, Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 và Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam 2015, đã thiết lập một cơ chế tương đối đầy đủ và tiến bộ, quy định rõ quyền mời luật sư, quyền gặp luật sư, quyền được bảo vệ trong quá trình điều tra.

Tuy nhiên, thực tế hành nghề cho thấy quyền gặp luật sư nhiều khi bị cản trở, trì hoãn hoặc áp dụng sai. Điều này khiến việc bào chữa mất đi ý nghĩa, ảnh hưởng đến tính khách quan của hoạt động điều tra.

I. CƠ SỞ PHÁP LÝ VỀ QUYỀN MỜI LUẬT SƯ

1. Khái niệm bị can

Theo Điều 60 BLTTHS 2015: “Bị can là người hoặc pháp nhân bị khởi tố về hình sự.” Bị can là chủ thể trung tâm của giai đoạn điều tra và là người chịu rủi ro lớn nhất trong việc bị áp dụng biện pháp ngăn chặn, đặc biệt là tạm giam. Vì vậy, việc bảo đảm quyền của bị can, nhất là quyền được bào chữa, là yêu cầu bắt buộc trong tố tụng hiện đại.

2. Cơ sở pháp lý

Khoản 4 Điều 31 Hiến pháp 2013 quy định: “Người bị bắt, tạm giữ, tạm giam có quyền tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc người khác bào chữa.” Đây là quyền hiến định – không một cơ quan nào có thể tự ý hạn chế bằng nội quy, văn bản dưới luật hay yêu cầu thủ tục hành chính.

BLTTHS 2015 thể hiện tinh thần bảo vệ quyền con người qua các quy định:

Điều 16: Quyền bào chữa là bắt buộc phải được bảo đảm.

Điều 75: Bị can, người thân thích hoặc người đại diện có quyền mời luật sư.

Điều 74: Luật sư tham gia từ khi khởi tố bị can hoặc ngay từ khi người bị bắt có mặt tại CQĐT.

Điều 73: Luật sư có quyền gặp, hỏi người bị buộc tội.

Điều 80: Chỉ được yêu cầu luật sư xuất trình 03 loại giấy tờ: Văn bản thông báo người bào chữa; Thẻ luật sư; Giấy tờ tùy than.

Điều 9 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam 2015 trao cho người bị tạm giam quyền:

Nhờ người bào chữa

Gặp người bào chữa

Điều 22 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam 2015 quy định luật sư:

Được gặp bị can không hạn chế số lần

Không cần bất kỳ sự cho phép nào từ CQĐT

Không bị yêu cầu báo trước

Không bị giám sát trái luật

II. MỜI LUẬT SƯ VÀ ĐĂNG KÝ BÀO CHỮA

1. Ai có quyền mời luật sư?

Theo Điều 75 BLTTHS:

Bị can tự mời

Người đại diện hợp pháp

Người thân thích (vợ, chồng, cha, mẹ, con, anh/chị/em ruột…)

Trong thực tế, đa số trường hợp bị can đang bị tạm giam, nên việc mời luật sư được thực hiện bởi người thân – hoàn toàn hợp pháp và không cần bị can phải trực tiếp ký. Tuy nhiên, trong thực tế việc xảy ra việc từ chối luật sư bào chữa do người nhà mời từ bị can rất thường xảy ra. Đây cũng là điều đáng tiếc cho bị can cũng như luật sư bị từ chối.

2. Hồ sơ đăng ký bào chữa

Văn bản mời luật sư hoặc yêu cầu cử luật sư

Văn bản cử luật sư (do văn phòng luật sư cấp)

Thẻ luật sư (bản sao hoặc bản gốc khi nộp)

CMND/CCCD luật sư

CQĐT/VKS phải cấp Thông báo người bào chữa trong 24 giờ kể từ khi nhận đủ hồ sơ.

3. Thời điểm luật sư được tham gia

Điều 74 BLTTHS quy định:

Ngay từ khi khởi tố bị can

Hoặc ngay khi người bị bắt có mặt tại CQĐT hoặc khi có quyết định tạm giữ

Như vậy, quyền gặp bị can của luật sư bắt đầu ngay từ thời điểm rất sớm, không bị giới hạn bởi việc điều tra viên có đồng ý hay không.

III. QUYỀN THĂM GẶP BỊ CAN CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN TẠM GIAM

1. Cơ sở pháp lý chung

(1) Điều 73 BLTTHS Luật sư có quyền:

Gặp, hỏi người bị buộc tội

Trao đổi không giới hạn về nội dung liên quan đến bào chữa

Không phải ghi âm, ghi hình hay có giám sát nếu luật không quy định

(2) Điều 22 Khoản 3 Luật Tạm giam quy định luật sư:

Được gặp tại phòng làm việc của cơ sở giam giữ

Không hạn chế số lần

Chỉ cần xuất trình giấy tờ theo Điều 80 BLTTHS

(3) Điều 10 Thông tư liên tịch 01/2018

Yêu cầu cơ sở giam giữ phải tổ chức cho luật sư gặp bị can sau khi nhận được Thông báo người bào chữa.

2. Ý nghĩa của các quy định này

Những văn bản trên tạo thành một cơ chế rõ ràng:

Luật sư đương nhiên được gặp bị can

Cơ sở giam giữ chỉ tổ chức buổi gặp, không được quyết định cho gặp hay không

CQĐT không có quyền yêu cầu phải xin phép họ

Không có giới hạn số lần gặp

Không có thủ tục “đăng ký trước” theo ngày

Đây là tinh thần nhân văn và tiến bộ

IV. THỰC TIỄN: NHỮNG VI PHẠM PHỔ BIẾN

Dù pháp luật khá rõ ràng, nhưng trên thực tế, quyền gặp bị can của luật sư thường bị cản trở bởi:

1. Yêu cầu điều tra viên phải đồng ý mới cho gặp

→ Trái Điều 73, Điều 80 BLTTHS.

2. Yêu cầu làm đơn xin gặp trước 3–5 ngày

→ Không có trong bất kỳ văn bản pháp luật nào.

3. Giám sát buổi gặp bằng camera, cán bộ ngồi cạnh…

→ Trái khoản 3 Điều 22 Luật Tạm giam.

4. Lấy lý do “phục vụ điều tra” để từ chối

→ Điều 22 chỉ cho phép áp dụng hạn chế này đối với thân nhân, không phải luật sư.

5. Không cấp Thông báo người bào chữa trong thời hạn 24 giờ

→ Vi phạm BLTTHS 2015.

V. PHÂN TÍCH PHÁP LÝ: VÌ SAO KHÔNG ĐƯỢC CẢN TRỞ LUẬT SƯ GẶP BỊ CAN?

1. Quyền tiếp cận luật sư là quyền hiến định

Hiến pháp đã quy định – văn bản dưới luật không được phép trái Hiến pháp.

2. Việc hạn chế quyền gặp là làm vô hiệu hóa quyền bào chữa

Nếu luật sư chỉ được gặp sau khi điều tra xong → hoạt động bào chữa mất ý nghĩa.

Các phân tích chuyên môn đã chỉ ra rằng việc trì hoãn gặp gỡ tạo điều kiện cho ép cung, mớm cung.

3. Cơ sở giam giữ không có thẩm quyền hạn chế quyền gặp luật sư

Theo Điều 13 Luật Tạm giam, trại giam chỉ có nhiệm vụ:

Tiếp nhận

Quản lý

Bảo đảm quyền của người bị tạm giam

Không có thẩm quyền "duyệt" hay "từ chối".

VI. KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ THỰC THI

1. Sửa đổi TTLT 01/2018

Loại bỏ quy định liên quan đến giám sát luật sư

Xác định rõ thời hạn tổ chức buổi gặp

2. Tăng cường kiểm sát của Viện kiểm sát

Theo Điều 6 Luật Tạm giam, VKS có trách nhiệm kiểm sát việc tuân thủ pháp luật của trại giam.

3. Áp dụng chế tài đối với hành vi cản trở quyền bào chữa

VII. MẪU ĐƠN

MẪU 1: ĐƠN KHIẾU NẠI

(Khi bị từ chối hoặc trì hoãn cho luật sư gặp bị can)

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

ĐƠN KHIẾU NẠI
(V/v: Cản trở quyền gặp và làm việc giữa Luật sư với bị can)

Kính gửi:

Viện kiểm sát ………………………………………

Thủ trưởng Cơ quan điều tra ………………………

Giám thị Trại tạm giam/Nhà tạm giữ ………………

Người khiếu nại:

Họ tên: ………………………………………………………………………

CMND/CCCD: ………………………………………………………………

Địa chỉ: ………………………………………………………………………

Điện thoại: …………………………………………………………………

Nội dung khiếu nại:

Dạ thưa Sếp Long, hôm nay em soạn theo mẫu chuẩn như sau:

Tôi là luật sư thuộc ……………………………, được người nhà của bị can (ông/bà ………………) mời tham gia bào chữa theo đúng quy định tại Điều 75 và Điều 78 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.

Ngày …/…/……, tôi đã đến Trại tạm giam/Nhà tạm giữ ……………… để thực hiện quyền gặp và làm việc với bị can theo Điều 73 BLTTHS và khoản 3 Điều 22 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam 2015.

Tuy nhiên, cán bộ ……………………………… đã từ chối/không giải quyết/trì hoãn, với lý do:
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………

Hành vi trên vi phạm trực tiếp:

Điều 73 BLTTHS 2015 – quyền gặp, hỏi người bị buộc tội;

Điều 22 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam – luật sư được gặp bị can không hạn chế số lần;

Điều 80 BLTTHS – cơ quan tố tụng không được yêu cầu luật sư xuất trình giấy tờ ngoài quy định;

Điều 9 và Điều 13 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam – trại giam phải bảo đảm quyền gặp luật sư;

Điều 6 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam – Viện kiểm sát kiểm sát việc tuân theo pháp luật của cơ sở giam giữ.

Yêu cầu giải quyết khiếu nại:
Tôi đề nghị:

Chấm dứt ngay hành vi cản trở;

Tổ chức cho tôi gặp bị can trong ngày;

Xem xét trách nhiệm đối với cá nhân, đơn vị vi phạm;

Trả lời kết quả giải quyết khiếu nại bằng văn bản.

Tôi cam kết thông tin nêu trên là đúng sự thật và chịu trách nhiệm hoàn toàn trước pháp luật.

………, ngày …… tháng …… năm 20……
Người khiếu nại
(Ký tên)

MẪU 2: ĐƠN KIẾN NGHỊ

(Dùng khi muốn yêu cầu VKS/CQĐT/Trại tạm giam xử lý vi phạm hoặc bảo đảm quyền tiếp xúc luật sư)

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

ĐƠN KIẾN NGHỊ
(V/v: Bảo đảm quyền thăm gặp và làm việc của Luật sư với bị can)

Kính gửi:

Viện kiểm sát ……………………………………

Cơ quan điều tra …………………………………

Giám thị Trại tạm giam/Nhà tạm giữ ……………

Người kiến nghị (Luật sư):

Họ tên: …………………………………………………………

Thuộc: …………………………………………………………

Thẻ luật sư số: ………………………………………………

Nội dung kiến nghị:

Tôi là Luật sư được mời bào chữa cho bị can (ông/bà …………………) trong vụ án …………………………

Trong quá trình thực hiện thủ tục tiếp xúc bị can, tôi nhận thấy có dấu hiệu vi phạm quy định pháp luật như sau:

……………………………………………………………………………

Những hành vi này trái với:

Khoản 3 Điều 22 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam 2015;

Điều 73 và Điều 80 BLTTHS 2015;

Điều 9 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam;

Điều 10 Thông tư liên tịch 01/2018/TTLT-BCA-BQP-TANDTC-VKSNDTC.

THÔNG TƯ LIÊN TỊCH 01 NĂM 2018 …

Để bảo đảm quyền bào chữa hợp pháp, tôi kính đề nghị Quý cơ quan:

Chỉ đạo Trại tạm giam/Nhà tạm giữ tổ chức buổi gặp bị can ngay trong ngày;

Chấm dứt tình trạng áp đặt thủ tục trái luật;

Kiểm tra, xử lý cá nhân vi phạm;

Ghi nhận ý kiến của luật sư vào hồ sơ vụ án.

………, ngày …… tháng …… năm 20……
Người kiến nghị
(Ký tên và ghi rõ họ tên)

MẪU 3: ĐƠN YÊU CẦU TỔ CHỨC CHO LUẬT SƯ GẶP BỊ CAN NGAY

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

ĐƠN YÊU CẦU
(V/v: Tổ chức buổi làm việc giữa Luật sư và bị can theo đúng pháp luật)

Kính gửi:

Giám thị Trại tạm giam/Nhà tạm giữ …………………………

Tôi là:

Họ tên: ………………………………………………………………

Luật sư thuộc: ……………………………………………………

Thẻ Luật sư số: …………………………………………………

Căn cứ pháp lý:

Điều 73, Điều 75, Điều 80, Điều 78 BLTTHS 2015;

Khoản 3 Điều 22 Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam 2015;

Điều 10 TTLT 01/2018.

Nội dung yêu cầu:

Tôi đề nghị Trại tạm giam/Nhà tạm giữ tổ chức ngay buổi làm việc giữa tôi và bị can (ông/bà …………), người tôi đang bào chữa, theo quy định của pháp luật.

Xin xác nhận tôi đã xuất trình đầy đủ giấy tờ theo Điều 80 BLTTHS 2015, bao gồm:

Văn bản thông báo người bào chữa;

Thẻ Luật sư;

Giấy tờ tùy thân.

Theo quy định pháp luật:

Quyền gặp bị can của luật sư không bị hạn chế số lần;

Không cần sự đồng ý của điều tra viên;

Không phải làm đơn xin phép trước;

Không được giám sát trái luật.

Vì vậy, tôi kính đề nghị Quý cơ quan thực hiện ngay việc tổ chức buổi gặp, tránh gây ảnh hưởng đến quyền bào chữa và quyền con người của bị can.

………, ngày …… tháng …… năm 20……
Người yêu cầu
(Ký và ghi rõ họ tên)

VIII KẾT LUẬN

Quyền được gặp luật sư là quyền cốt lõi bảo vệ bị can trước mọi rủi ro tố tụng. Pháp luật Việt Nam đã quy định rất đầy đủ, rõ ràng và tiến bộ về quyền này. Tuy nhiên, để quyền đi vào đời sống, cần sự tuân thủ nghiêm chỉnh của cơ quan tiến hành tố tụng, cơ sở giam giữ và cơ chế kiểm sát chặt chẽ.

Bằng việc hiểu đúng – làm đúng – và phản biện đúng quy định pháp luật, chúng ta có thể bảo vệ tối đa quyền con người, quyền công dân và chuẩn mực của nghề luật sư.

Ths. Ls Nguyễn Hoàng Long